Kerkers van de verbeelding
Invenzioni capric(ciose) di Carceri van Piranesi
“I need to produce great ideas, and I believe that if I were commissioned to design a new universe, I would be mad enough to undertake it.”
Giovanni Battista Piranesi (1720–1778)
Volgens zijn eerste biografen had Piranesi grote ambities als architect en werd hij een van de beroemdste en meest vernieuwende prent-makers van de achttiende eeuw. In zijn prenten schiep hij zijn nieuwe universum. Prenten met romantische, melancholieke doorkijkjes, kerkinterieurs, opgravingen en stadsgezichten, maar soms ook met nachtmerrie-achtige, naargeestige sferen. Zijn werk werd een groot voorbeeld voor kunstenaars, schrijvers en dichters van het Neoclassicisme en Romantiek, latere Surrealisten en zelfs hedendaagse filmmakers.
Geboren in Mogliano, in de buurt van Venetië, kreeg Piranesi als zoon van Angelo Piranesi, een metselaar en neefje van Matteo Lucchesi, ontwerper en hydraulisch ingenieur, zijn praktische training in het vak. Bij de gebroeders Giuseppe en Domenico Valeriano werd hij geschoold in het ontwerpen en bouwen van perspectivische theaterdecors.
Zijn broer, een Kartuizer monnik, bracht hem de interesse en liefde voor de geschiedenis van Rome bij, waar hij op zijn twintigste naartoe vertrok en het grootste deel van zijn leven bleef wonen. Hier begon in 1740 zijn carrière als etser in het atelier van Giuseppe Vasi, die vooral bekendheid genoot met zijn Vedute (stadsgezichten van Rome). Deze vonden gretig aftrek onder de talloze pelgrims, kunstenaars en andere reizigers die de stad tijdens hun Grand Tour bezochten.
Piranesi opende zijn eigen atelier in de buurt van de Spaanse Trappen, toen en nu nog steeds één van de meest toeristische plekken in de stad. Gefascineerd door de Antieken, de opgravingen en oude monumenten ontwikkelde Piranesi in de Eeuwige Stad zijn invloedrijke stijl als ontwerper van bijna 2000 tekeningen en prenten van de ruïnes van Rome en de Romeinse Campagna. Zijn gedegen onderzoek naar de Antieke resten resulteerde in het in 1756 gepubliceerde boek: Antichita Romane. Hiermee werd hij verkozen tot lid van “The Society of Antiguarians of London”, waarmee hij onder andere veel invloed heeft gehad op Engelse architecten en ontwerpers zoals Robert Adam (1728-1792), met wie hij in Rome bevriend raakte.
Met de verkoop van etsen voorzag Piranesi in zijn levensonderhoud. Maar ondanks de enorme productie van duizenden prenten zijn slechts twee series van ongeveer 30 prenten in totaal het meest beroemd geworden. Vanaf 1747 tot aan zijn dood in 1778 werkte hij aan de bekendste serie: Vedute di Roma. Deze stadsgezichten van Rome, met de beroemde pleinen, opgravingen, monumenten en kerkinterieurs gaf hij uitermate precies weer met aandacht voor de kleinste details. De monumenten ademenen een enorme grootsheid uit doordat Piranesi koos voor spectaculaire en soms duizelingwekkende perspectieven. Door de verhoudingen tussen mens en gebouw sterk te overdrijven wordt dit effect nog meer versterkt. Als een theatermaker maakte hij de composities nog dynamischer en spannender door het toepassen van een dramatisch contrast tussen licht en donker, zoals bijvoorbeeld goed te zien is in zijn Interieur van het Pantheon.
In de tijd van Piranesi waren deze Vedute voor veel Europeanen de eerste kennismaking met de Eeuwige Stad. Een fantasievolle weergave die de werkelijkheid overstijgt. Niemand minder dan de Johann Wolfgang von Goethe was er bijzonder door gecharmeerd, maar toen hij uiteindelijk Rome met eigen ogen kon bekijken was hij in eerste instantie nogal teleurgesteld.
Een paar jaar eerder, tussen 1745 en 1750 maakte Piranesi zijn eerste serie prenten waarbij hij alle mogelijkheden van het etsen onderzocht en toepaste om een beklemmende, duistere, nachtmerrieachtige sfeer te creëren. Deze prenten waren voor die tijd volstrekt uniek in hun soort. Hier ging de maker niet uit van een zichtbare werkelijkheid, maar verbeeldde hij een niet bestaande (binnen)wereld van donkere kerkers, ondergrondse gevangenissen die hermetisch zijn afgesloten van de buitenwereld. Het is onmogelijk hieruit te ontsnappen. Als in een nachtmerrie doemen de donkere, vochtige ruimtes voor ons op. De talloze trappen, ladders, hefbruggen, gangenstelsels leiden naar weer andere gangen en kerkers die zich eindeloos lijken op te volgen. De kijker bekruipt het gevoel voor eeuwig gevangen te zijn in deze ruimtes met grote machines waarvan het soms onduidelijk is waartoe ze dienen. Er is geen uitweg uit deze duisternis. Op enkele prenten zien we gevangenen geketend aan de wand. De dikke kettingen, haken en katrollen wijzen op een oneindige foltering….
De serie verscheen voor het eerst onder de titel Invenzioni Capric di Carceri all Acqua Forte, uitgegeven door Giovanni Bouchard te Rome tussen 1749-1750. De reeks die oorspronkelijk bestond uit 14 platen bewerkte hij een aantal jaren later om ze in 1761 zelf opnieuw uit te geven onder de titel Carceri d’invenzione (kerkers van de verbeelding) met een nog beklemmender sfeer. Piranesi voegde er twee prenten aan toe. Iedere plaat kreeg naast een titel nu ook een nummer. Door de ingrijpende bewerking van de platen is de sfeer nog grimmiger geworden, zijn de donkere partijen nog dieper aangezet en op sommige platen is de compositie zelfs onherkenbaar veranderd.
Piranesi bleef zijn hele leven dromen van een carrière als architect, maar uiteindelijk zijn slechts enkele ontwerpen daadwerkelijk uitgevoerd in steen. Onder Paus Clemens XIII (1758-1769) werd hij betrokken bij twee grote architectuuropdrachten. Het ontwerpen van een nieuwe apsis voor Basilica Laterana (nooit uitgevoerd) en de herbouw van de Santa Maria del Priorato (bekend als: Onze Lieve Vrouwe van de Aventijn), waarvoor hij eveneens een imponerend plein met obelisken en trofeeën ontwierp. Piranesi is in deze kerk begraven, onder zijn eigen grafmonument: een reusachtige kandelaar in eclectische stijl.
Met zijn prenten creëerde Piranesi met recht een heel nieuw universum dat tot op de dag van vandaag tot onze verbeelding spreekt. Zij erfenis leeft voort in spectaculaire filmsets zoals ontworpen door John Howe, boekillustrator en conceptueel designer van de Lord of the Rings trilogie.
(Deze tekst is een bewerking van het artikel dat in 2017 verscheen in Palet magazine)
De tentoonstelling “De duizelingwekkende verbeelding van Piranesi” is nog tot en met 1 september 2019 te zien in de Kunsthal te Rotterdam
