Een mooie jongeman zit voorover gebogen op zijn knieën, terwijl hij naar de spiegeling van het water kijkt. Vol bewondering staart hij naar de knappe jongeling die zijn blik met evenzoveel aandacht beantwoordt. Met zijn linkerhand beroert hij voorzichtig het wateroppervlak om grip te krijgen op die ‘ander’, maar tevergeefs.
Caravaggio (Michelangelo Merisi da Caravaggio 1571-1610) verbeeldt in dit schilderij uit 1597-1599, de beroemde mythe van Narcissus, de zoon van de stroomgod Cephissus en de waternimf Liriope, zoals onder andere beschreven in de Metamorfosen van Ovidius. De beeldschone jonge jager was zo mooi dat menigeen verliefd op hem werd. Echter, Narcissus moest daar niets van hebben en joeg wreed alle aanbidders weg. Vele verhalen vertellen over die dramatische onbeantwoorde liefdes totdat hij daarvoor uiteindelijk wordt gestraft door de goden die hem hopeloos verliefd laten worden, op zichzelf! Een onmogelijke liefde, want hoe hij ook probeert zijn spiegelbeeld vast te pakken, te omhelzen of te kussen, steeds wanneer hij het water beroert laten de rimpelingen de spiegelingen verdwijnen om daarna weer in volle schoonheid terug te keren. Narcissus kan geen moment zijn blik meer afwenden van deze illusie en vergeet alles om hem heen. Starend naar zijn eigen spiegelbeeld kwijnt hij weg aan de waterkant, waar hij na zijn dood verandert in de bloem die zijn naam draagt. Caravaggio concentreert zich in deze compositie op een van de meest tragische momenten uit het verhaal. Hij plaatst de figuur in een donkere, onduidelijke ruimte waardoor de dramatiek en de fatale afloop bijna voelbaar worden. De houding van Narcissus vormt met zijn spiegelbeeld een volmaakte, oneindige cirkel. Ademloos en machteloos kijken we toe hoe deze tragedie zal aflopen.
Caravaggio wordt met zijn kenmerkende stijl en werkwijze gezien als de belangrijkste Italiaanse schilder uit de eerste helft van de zeventiende eeuw. Al vanaf de Renaissance richten kunstenaars zich op het zo goed en geloofwaardig mogelijk verbeelden van de werkelijkheid. In de barok wordt daarbij ook gestreefd naar zoveel mogelijk zeggingskracht van de voorstelling om daarmee de beschouwer op een directe manier (emotioneel) te raken en te overtuigen. De verschillende disciplines: schilderkunst, beeldhouwkunst, architectuur worden daarbij ingezet als een totaalkunstwerk. Caravaggio en zijn tijdgenoten maakten daarbij dankbaar gebruik van theatrale effecten zoals bekend van het eigentijdse toneel, zowel wat betreft lichteffecten als houdingen, gebaren en gezichtsuitdrukkingen van de ‘spelers’. Er is veel aandacht voor het uitbeelden van verschillende gemoedstoestanden, zoals die in die tijd ook werden bestudeerd en beschreven in de leer der temperamenten. Net als in een droom is de reflectie van Narcissus niet aan te raken, het blijft een illusie en kan zelfs metaforisch worden opgevat, als voorteken van de dood. In de oudheid geloofde men namelijk dat onze ziel zich in ons spiegelbeeld bevindt en wanneer we daarvan dromen, dit betekent dat de dood nabij is.
Volgens de renaissance kunstenaar en schrijver Leon Battista Alberti (1404-1472) kunnen we Narcissus zelfs zien als de uitvinder van de schilderkunst. In zijn traktaat over de theoretische basis van de schilderkunst Della Picture uit 1435 schrijft hij: “wat is schilderen immers anders dan een soortgelijk omarmen van die waterspiegel door de kunst?”
Niet alleen de schilderkunst maar ook Barokke beelden kunnen ons helemaal meevoeren in het verhaal, zoals het beroemde beeld van David (1623-24) in Galleria Borghese te Rome, een vroeg werk van de beroemdste en meest invloedrijke beeldhouwer uit de Italiaanse Barok, Bernini (Gian Lorenzo Bernini 1598 – 1680). De jonge herder David deinsde er niet voor terug om de strijd met de Filistijnse reus Goliat aan te gaan (1 Samuel 17). Uit de bijbeltekst blijkt zijn moed en onverschrokkenheid onder andere uit het feit dat hij de wapenuitrusting weigerde, die koning Saul hem wilde geven. Met slechts zijn slinger en vijf stenen in zijn ransel treedt hij de Filistijnse kampvechter tegemoet. Met een gefronste blik, bijtend op zijn onderlip maakt hij zich klaar om zijn slinger te werpen. Zou het hem lukken om met één behendige worp de reus uit te schakelen?
Bernini was als kunstenaar, architect, schilder en dramaturg erg vertrouwt met theatrale effecten, zoals het opbouwen van de spanning naar het hoogtepunt en het spel met de verwachtingen van het publiek. De figuur van David is zo levensecht dat we bijna vergeten dat hij uit marmer is gesneden. De spanning wordt bovendien nog eens vergroot door de suggestie van de aanwezigheid van Goliat, ergens in ‘onze’ ruimte. De betekenis van het verbeten gezicht van David krijgt zelfs nog een extra dimensie in de context van de maker zelf, want Bernini bestudeerde hiervoor zijn eigen trekken in de spiegel. Een uitdrukking die hem wellicht niet vreemd was, immers het hakken van marmeren beelden vergt eveneens bravoure, trefzekerheid en opperste concentratie. Een misser is niet meer te herstellen…
Net als bij een theatervoorstelling kunnen we ons bij de kunstwerken van Caravaggio en Bernini inleven in de psychologie van de hoofdpersonen, gevangen in het moment suprême. Onze aanwezigheid als beschouwer vervolmaakt ze, maar alleen als we het plot van de verhalen zelf ook kennen. Caravaggio en Bernini weten met hun kunstwerken onze aandacht zodanig te vangen dat we voor een moment vergeten dat ook wij naar een illusie kijken…
Tentoonstelling Caravaggio-Bernini. Barok in Rome,14 februari 2020 t/m 7 juni 2020, Rijksmuseum, over het ontstaan van de Europese barok in Rome met in de hoofdrol schilder Caravaggio (1571 -1610) en beeldhouwer Bernini (1598-1680).