Koffie to go en meerminnen: wat hebben die twee met elkaar te maken? Wie op vormgeving en logo’s let, weet wat ik bedoel. Kijk maar eens naar het bekende groene logo van de internationale keten van koffiehuizen uit de Verenigde Staten. Is je ooit opgevallen dat deze vriendelijke, gekroonde dame met lange golvende haren twee vissenstaarten met beide handen omhoog houdt? Misschien niet, want in het huidige logo is ze inmiddels heel sterk gestileerd en zijn de staarten bijna niet meer zichtbaar.

 

Sinds de eerste versie van het logo uit 1971 (gemaakt door Terry Heckler) heeft ze bijna iedere tien jaar een make-over gekregen. Het koffiebedrijf dat in 1971 in Seattle werd opgericht zocht destijds naar een sprekend en verleidelijk symbool dat past binnen het verhaal van het bedrijf. De naam Starbucks is ontleend aan het beroemde boek Moby Dick en verwijst naar de eerste kapitein van het schip. Seattle is een havenstad en aangezien koffie uit verre streken over zee wordt aangevoerd, leek een symbool uit de zee een logische invulling.

‘When we were originally looking for a logo for Starbucks in 1971, we wanted to capture the seafaring tradition of early coffee traders. We pored over old marine books until we came up with a logo based on an old sixteenth-century Norse woodcut: a two-tailed mermaid, or siren…’

en zoals Heckler verklaarde:

‘It’s a metaphor for the allure of caffeine, the sirens who drew sailors into the rocks.’

Helaas is de bron van dat oude marineboek niet bekend, maar komen we afbeelding 1 wel tegen in J.E. Cirlot’s The Dictonary of Symbols (waarvan de tweede editie in 1971 verscheen). Een motief dat eeuwenoud is en nog veel meer verhalen en betekenissen met zich meebrengt dan de makers van het logo ooit hadden kunnen bedenken.

 

VERLEIDELIJKE VIS-VROUW

Een vrouw met een vissenstaart kennen we uit vele sprookjes en legenden, zoals de kleine zeemeermin van Hans Christian Andersen of de gevaarlijke en verleidelijke sirenen uit Homerus’ Odyssee. Deze sirenen worden ofwel als vogel-vrouw voorgesteld of als vis-vrouw. Met hun verleidelijke gezang betoveren en verleiden ze zeevaarders, waardoor hun schepen op de rotsen te pletter slaan en de zeemannen meegezogen worden naar het diepste van de zee. Meestal zijn deze gevaarlijke zeemeerminnen en sirenen afgebeeld met maar één vissenstaart.

 

ZOEKTOCHT

Waar komt dan die meermin met twee staarten vandaan? Deze vraag stelde onderzoeker en schrijver Selma Sevenhuijsen zich al jaren geleden toen ze tijdens een bezoek aan de beeldentuin van Bomarzo een prachtige grote meermin met twee staarten zag (zie afb). Na deze eerste ontmoeting ging ze op onderzoek uit en trof ze de dubbelstaartige meermin in Italië aan. Daar zat ze, op Etruskische tempels en graven, maar ook op kerken en kathedralen, tot de Sint Pieter in Rome aan toe. In haar tweede boek over de meermin: Vrouw aan de hemelpoort, Reis door Italië op zoek naar de dubbelstaartige meermin (2019) beschrijft Selma hoe deze meermin een overblijfsel is van godinculturen uit lang vervlogen tijden. Daar was ze een symbool van de antieke moedergodin, bewaakster van de levenscyclus en hoedster van de tijd.

 

BEELDTRADITIE

Net als met veel andere eeuwenoude symbolen heeft deze dubbelstaartige meermin een lange beeldtraditie en komen we haar ook buiten Italië tegen. Zoals bij veel symbolen kan in de loop van de tijd de betekenis veranderen en nieuwe interpretaties oproepen. Steeds weer worden ze bekeken door een andere bril, binnen een nieuwe context.

De dubbelstaartige meermin is een zogenaamde ‘theriantroop’: half-mens en half-dier, een verschijnsel dat bekend is binnen de mythologie en de spiritualiteit. Dergelijke half-mens/half-dier- motieven komen al voor op de oudste figuratieve grotschildering ter wereld, zo’n 44 duizend jaar geleden door mensenhanden gemaakt.

POPULAIR DOOR DE EEUWEN HEEN

De meermin is weliswaar niet zo oud als die grotschilderingen, maar haar oorsprong gaat wel duizenden jaren terug. In spirituele zin begeleidt ze ons naar een andere wereld. Ze wordt vaak afgebeeld op een grensgebied, een overgang. Op Etruskische sarcofagen en tempels is de meermin in die hoedanigheid afgebeeld als begeleidster van de overledene. Vaak is ze daar gevleugeld en met twee vissenstaarten voorgesteld. Op vroegchristelijke kerkjes kunnen we haar aantreffen naast de ingang, ergens bij het altaar of op een kapiteel van een van de zuilen (zie afb). Ook in latere eeuwen wordt ze nog vaak op dergelijke plekken voorgesteld. Ze was bijvoorbeeld ook een populair motief gedurende de Renaissance, als decoratief motief op deuren en wanden van Italiaanse paleizen, vaak samen met symbolen van vruchtbaarheid en overvloed. Eind negentiende eeuw is ze wederom een geliefd architectonisch motief en verschijnt ze boven deurposten en gevels van statige huizen.

 

MOTIEF ANNO 2020

Tijdens mijn laatste reis naar Napels stond ik oog in oog met een wel heel bijzondere versie, midden in de stad, op een klein druk pleintje voor de San Domenico Maggiore. In 1656 werd daar een grote obelisk opgericht ter nagedachtenis van de duizenden slachtoffers van de pestuitbraak (zie afb). Deze zuil is een van de drie beroemde ‘pestzuilen’ in de stad. Op het basement sieren aan twee kanten een vrouw met ontbloot bovenlichaam en twee vissenstaarten. Op de grens van leven en dood, als beschermster en begeleidster van alle zielen naar een andere wereld. Een motief dat in de context van de huidige pandemie nog weer een heel actuele betekenis krijgt. Ook voor de beroemde koffieketen, die met haar stichting meer dan 3 miljoen dollar doneert voor de strijd tegen COVID-19.

(Dit artikel verscheen eerder in gedrukte versie in het Atelier Magazine nr.207)

 

Lees mee over de meermin met twee staarten in:

Sevenhuijsen, Selma ,Vrouw aan de hemelpoort, Reis door Italië op zoek naar de dubbelstaartige meermin,  2019

Selma Sevenhuijsen is De glimlach van de sirene. Reis door het Etruskisch labyrint op zoek naar de godin, 2008.